Doanh nghiệp xã hội là gì? Khái niệm, điều kiện và hoạt động cụ thể

Doanh nghiệp xã hội là gì?

Doanh nghiệp xã hội là gì? Đây là một câu hỏi ngày càng được quan tâm trong những năm gần đây khi xu hướng phát triển kinh tế gắn liền với trách nhiệm xã hội ngày càng phổ biến. Không giống như các mô hình kinh doanh truyền thống chỉ tập trung vào lợi nhuận, doanh nghiệp xã hội ra đời với mục tiêu kép: vừa tạo ra giá trị kinh tế, vừa giải quyết những vấn đề xã hội cấp thiết như đói nghèo, thất nghiệp, môi trường và giáo dục.

Việc doanh nghiệp xã hội được nhắc đến nhiều trong các chính sách, chương trình hỗ trợ của nhà nước cũng cho thấy vai trò quan trọng của mô hình này trong việc thúc đẩy sự phát triển bền vững. Ở Việt Nam, nhiều doanh nghiệp xã hội tiêu biểu như KOTO, Tòhe, hay Green Bamboo Workshop đã chứng minh được rằng, khi kết hợp giữa tấm lòng vì cộng đồng và tư duy kinh doanh hiệu quả, những điều tốt đẹp sẽ được lan tỏa mạnh mẽ.

Bài viết sau đây sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về định nghĩa doanh nghiệp xã hội, đặc điểm, vai trò và quy trình thành lập một doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam. Đồng thời, chúng tôi sẽ chỉ ra những lợi ích và thách thức khi vận hành mô hình này, cùng các ví dụ thực tế đầy cảm hứng. Nếu bạn đang tìm kiếm một hướng đi kinh doanh có ý nghĩa, doanh nghiệp xã hội chắc chắn là lựa chọn đáng để xem xét.

Doanh nghiệp xã hội là gì?

Doanh nghiệp xã hội là gì? Đây là câu hỏi được đặt ra ngày càng nhiều khi các mô hình kinh doanh hiện đại đang dần hướng đến trách nhiệm cộng đồng và phát triển bền vững. Doanh nghiệp xã hội là loại hình doanh nghiệp đặc biệt, vừa hoạt động kinh doanh như các doanh nghiệp thông thường, vừa cam kết phục vụ mục tiêu xã hội, môi trường và lợi ích cộng đồng.

Khác với mô hình doanh nghiệp truyền thống tập trung tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp xã hội hướng đến việc giải quyết các vấn đề xã hội như xóa đói giảm nghèo, hỗ trợ người yếu thế, bảo vệ môi trường… Lợi nhuận tạo ra sẽ được tái đầu tư phần lớn để phục vụ các hoạt động này, thay vì phân chia toàn bộ cho các cổ đông hay chủ sở hữu.

Tại Việt Nam, loại hình doanh nghiệp xã hội đã được quy định cụ thể trong Luật Doanh nghiệp 2020, thể hiện sự công nhận chính thức của Nhà nước đối với mô hình kinh doanh vì cộng đồng này. Đây là nền tảng pháp lý quan trọng để thúc đẩy các sáng kiến kinh doanh nhân văn và đổi mới xã hội tại các địa phương như Cần Thơ.

Doanh nghiệp xã hội không chỉ là lựa chọn đúng đắn cho các nhà sáng lập có trách nhiệm xã hội mà còn là một chiến lược kinh doanh bền vững, thu hút nhà đầu tư quan tâm đến ESG (Environmental – Social – Governance).

Định nghĩa theo Luật Doanh nghiệp Việt Nam

Theo Điều 10 Luật Doanh nghiệp Việt Nam 2020, khái niệm doanh nghiệp xã hội được định nghĩa là “doanh nghiệp được thành lập nhằm mục tiêu giải quyết vấn đề xã hội, môi trường vì lợi ích cộng đồng; sử dụng ít nhất 51% tổng lợi nhuận hàng năm để tái đầu tư nhằm thực hiện mục tiêu đã đăng ký”.

Đây là một định nghĩa mang tính chất pháp lý, tạo hành lang cụ thể cho các tổ chức, cá nhân có mong muốn triển khai mô hình kinh doanh xã hội có thể hoạt động minh bạch và đúng luật. Việc quy định rõ tỷ lệ lợi nhuận tái đầu tư là điểm mấu chốt để phân biệt doanh nghiệp xã hội với các tổ chức từ thiện hay doanh nghiệp thương mại thông thường.

Sự khác biệt giữa doanh nghiệp xã hội và doanh nghiệp truyền thống

Doanh nghiệp xã hội và doanh nghiệp truyền thống khác biệt ở mục tiêu hoạt động, cách sử dụng lợi nhuận và giá trị tạo ra cho cộng đồng. Trong khi doanh nghiệp truyền thống chú trọng đến lợi nhuận tối đa và cổ tức cho cổ đông, thì doanh nghiệp xã hội ưu tiên giải quyết vấn đề xã hội và phục vụ lợi ích công cộng.

Ngoài ra, doanh nghiệp xã hội có cơ chế minh bạch về cam kết xã hội, thường xuyên báo cáo kết quả tác động và được cộng đồng đánh giá không chỉ qua doanh thu mà còn bằng giá trị xã hội họ mang lại. Cách thức vận hành của doanh nghiệp xã hội có thể linh hoạt như một công ty kinh doanh nhưng luôn bị ràng buộc bởi mục tiêu phục vụ cộng đồng.

Đặc điểm của doanh nghiệp xã hội

Doanh nghiệp xã hội mang trong mình những đặc điểm riêng biệt giúp phân biệt với các loại hình doanh nghiệp khác trong nền kinh tế. Đây là mô hình kết hợp giữa kinh doanh và thực hiện sứ mệnh xã hội, đồng thời mang tính bền vững cả về tài chính và ảnh hưởng tích cực đến cộng đồng.

Mục tiêu hoạt động vì cộng đồng

Khác với doanh nghiệp truyền thống đặt lợi nhuận làm ưu tiên hàng đầu, doanh nghiệp xã hội hướng tới mục tiêu phục vụ lợi ích cộng đồng. Các hoạt động kinh doanh được thiết kế để giải quyết các vấn đề xã hội như hỗ trợ người yếu thế, bảo vệ môi trường, giáo dục, y tế, nông thôn phát triển…

Tại Cần Thơ, nhiều doanh nghiệp xã hội chọn các lĩnh vực như phát triển giáo dục cộng đồng, cung cấp dịch vụ y tế giá rẻ, hướng nghiệp cho thanh thiếu niên có hoàn cảnh khó khăn, tạo ra giá trị thực sự cho xã hội địa phương.

Cơ cấu lợi nhuận và tái đầu tư xã hội

Một đặc điểm quan trọng khác là doanh nghiệp xã hội phải cam kết tái đầu tư lợi nhuận vào các mục tiêu xã hội đã đăng ký. Cụ thể, theo quy định pháp luật, ít nhất 51% lợi nhuận thu được trong năm phải được sử dụng để thực hiện các chương trình cộng đồng thay vì chia lợi nhuận cho các thành viên, cổ đông.

Cơ chế này giúp đảm bảo rằng doanh nghiệp xã hội không chỉ dừng lại ở việc “gắn mác” mà thực sự tạo ra tác động xã hội có thể đo lường. Đồng thời, việc tái đầu tư lợi nhuận giúp doanh nghiệp phát triển bền vững và giữ vững cam kết xã hội lâu dài.

Vai trò của doanh nghiệp xã hội trong phát triển bền vững

Doanh nghiệp xã hội đóng vai trò thiết yếu trong tiến trình phát triển bền vững tại Cần Thơ và nhiều địa phương khác, bằng việc kết hợp mục tiêu kinh doanh với trách nhiệm xã hội. Mô hình này tạo ra giá trị không chỉ về kinh tế mà còn về nhân văn và môi trường, góp phần hiện thực hóa các mục tiêu phát triển bền vững của quốc gia và Liên Hợp Quốc.

Tạo cơ hội việc làm cho người yếu thế

Một trong những vai trò nổi bật nhất của doanh nghiệp xã hội là tạo việc làm cho người yếu thế, như người khuyết tật, người nghèo, người dân tộc thiểu số, lao động nữ đơn thân, người hồi nhập cộng đồng,… Việc làm được tạo ra không chỉ là nguồn thu nhập mà còn là cơ hội hòa nhập xã hội, phát triển kỹ năng và nâng cao chất lượng cuộc sống cho các nhóm đối tượng này.

Doanh nghiệp xã hội thường ưu tiên đào tạo nghề tại chỗ, tổ chức các chương trình huấn luyện ngắn hạn hoặc tích hợp công việc với học nghề, tạo điều kiện để người lao động yếu thế tự tin, chủ động trong công việc. Nhờ đó, lực lượng lao động tại địa phương được khai thác hiệu quả, góp phần giảm gánh nặng phúc lợi xã hội cho Nhà nước.

Góp phần giảm nghèo và phát triển cộng đồng

Bên cạnh tạo việc làm, doanh nghiệp xã hội còn trực tiếp góp phần giảm nghèo và phát triển cộng đồng thông qua các hoạt động như:

Cung cấp sản phẩm, dịch vụ giá rẻ, dễ tiếp cận cho nhóm người thu nhập thấp (ví dụ: nước sạch, thực phẩm sạch, dịch vụ giáo dục,…).

Hỗ trợ xây dựng hệ sinh thái cộng đồng tự lực, bền vững (mô hình HTX nông nghiệp gắn với doanh nghiệp xã hội).

Thúc đẩy nhận thức xã hội về bảo vệ môi trường, lối sống bền vững, trách nhiệm cộng đồng.

Những tác động tích cực này giúp thay đổi diện mạo kinh tế – xã hội của nhiều vùng nông thôn và vùng khó khăn, từ đó hỗ trợ chính quyền địa phương thực hiện các chương trình mục tiêu quốc gia về giảm nghèo, xây dựng nông thôn mới và phát triển toàn diện.

Lợi ích khi thành lập doanh nghiệp xã hội

Việc lựa chọn thành lập doanh nghiệp xã hội không chỉ là định hướng chiến lược phù hợp với xu thế toàn cầu mà còn mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho nhà sáng lập, cộng đồng và xã hội. Dưới đây là hai nhóm lợi ích tiêu biểu:

Được hỗ trợ từ chính phủ và tổ chức phi chính phủ

Doanh nghiệp xã hội thường được ưu tiên trong việc tiếp cận các chính sách hỗ trợ từ Nhà nước, bao gồm:

Miễn giảm thuế, ưu đãi tín dụng.

Hỗ trợ thuê mặt bằng, ưu tiên sử dụng tài sản công không sử dụng vào mục đích thương mại.

Cơ hội tham gia các chương trình thúc đẩy khởi nghiệp sáng tạo, chuyển đổi số, đào tạo nhân lực.

Ngoài ra, nhiều tổ chức phi chính phủ (NGO) trong và ngoài nước sẵn sàng tài trợ vốn, kỹ thuật, hoặc đồng hành trong các dự án cộng đồng nếu doanh nghiệp chứng minh được tác động xã hội rõ rệt. Điều này giúp giảm áp lực tài chính ban đầu, tăng khả năng mở rộng và kết nối mạng lưới hợp tác trong, ngoài nước.

Tạo dựng thương hiệu gắn liền với trách nhiệm xã hội

Một lợi ích lớn không thể bỏ qua là xây dựng thương hiệu gắn liền với trách nhiệm xã hội, tạo sự khác biệt rõ ràng trong thị trường đầy cạnh tranh hiện nay. Người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến sản phẩm/dịch vụ có yếu tố đạo đức, môi trường và cộng đồng.

Doanh nghiệp xã hội có thể tận dụng hình ảnh tích cực này để tiếp thị, xây dựng lòng tin với khách hàng, đối tác và nhà đầu tư. Những doanh nghiệp như vậy thường được ưu tiên trong đấu thầu công, nhận tài trợ CSR từ các tập đoàn lớn hoặc các quỹ đầu tư tác động (impact investing).

Tóm lại, thành lập doanh nghiệp xã hội là lựa chọn phù hợp với xu hướng phát triển toàn diện, giúp chủ doanh nghiệp vừa kinh doanh hiệu quả vừa đóng góp tích cực cho xã hội – đúng như tinh thần “kinh doanh vì mục tiêu cao hơn lợi nhuận”.

Quy trình thành lập doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam

Thành lập doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam là một quá trình pháp lý tương tự các loại hình doanh nghiệp khác, nhưng có thêm yếu tố đặc thù là mục tiêu hoạt động vì cộng đồng, xã hội và môi trường. Để hoàn tất thủ tục đúng quy định, nhà sáng lập cần thực hiện các bước theo trình tự như sau:

Thủ tục pháp lý và điều kiện cần thiết

Doanh nghiệp xã hội có thể đăng ký dưới hình thức công ty TNHH, công ty cổ phần hoặc doanh nghiệp tư nhân. Trước tiên, người thành lập cần chuẩn bị hồ sơ bao gồm: giấy đề nghị đăng ký doanh nghiệp, điều lệ công ty, danh sách thành viên/cổ đông sáng lập và đặc biệt là cam kết thực hiện mục tiêu xã hội, môi trường.

Cam kết này phải được lập theo mẫu, có đầy đủ chữ ký của người đại diện pháp luật và nêu rõ phần lợi nhuận sẽ tái đầu tư vào hoạt động xã hội. Hồ sơ được nộp tại Phòng Đăng ký kinh doanh – Sở Kế hoạch và Đầu tư nơi doanh nghiệp đặt trụ sở. Sau khi được cấp Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp, doanh nghiệp xã hội phải công khai cam kết thực hiện mục tiêu trên Cổng thông tin quốc gia về đăng ký doanh nghiệp.

Đăng ký hoạt động và báo cáo định kỳ

Ngoài nghĩa vụ đăng ký thông thường, doanh nghiệp xã hội còn phải định kỳ thực hiện báo cáo doanh nghiệp xã hội theo quy định. Báo cáo này bao gồm các nội dung như: kết quả hoạt động sản xuất – kinh doanh, phần lợi nhuận sử dụng cho mục tiêu xã hội, và đánh giá hiệu quả hoạt động.

Thời hạn nộp báo cáo thường được quy định vào cuối năm tài chính, gửi đến cơ quan đăng ký kinh doanh và công bố công khai trên cổng thông tin doanh nghiệp. Đây là yêu cầu bắt buộc nhằm đảm bảo tính minh bạch và giúp cơ quan chức năng giám sát quá trình hoạt động đúng mục tiêu đã cam kết.

Thách thức mà doanh nghiệp xã hội thường gặp

Mặc dù mang ý nghĩa tích cực và nhân văn, doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam vẫn gặp nhiều khó khăn trong quá trình thành lập và vận hành. Những thách thức này không chỉ đến từ môi trường kinh doanh mà còn từ chính nội tại của mô hình đặc thù này.

Vấn đề vốn và dòng tiền

Do không tập trung tối đa vào lợi nhuận, doanh nghiệp xã hội thường gặp khó khăn trong việc gọi vốn từ nhà đầu tư truyền thống. Các nhà đầu tư thường ưu tiên tỷ suất lợi nhuận cao, trong khi doanh nghiệp xã hội lại cam kết tái đầu tư lợi nhuận vào mục tiêu xã hội. Ngoài ra, việc tiếp cận vốn vay ngân hàng cũng không dễ dàng do thiếu tài sản đảm bảo hoặc mô hình kinh doanh chưa phổ biến.

Điều này gây áp lực lớn lên dòng tiền và khả năng duy trì hoạt động lâu dài, đặc biệt ở giai đoạn đầu.

Đo lường hiệu quả xã hội

Một thách thức khác là việc xác định và đo lường hiệu quả xã hội – yếu tố cốt lõi trong hoạt động của doanh nghiệp xã hội. Khác với doanh nghiệp thông thường đo lường bằng lợi nhuận, doanh nghiệp xã hội cần chứng minh tác động tích cực đến cộng đồng hoặc môi trường.

Tuy nhiên, tại Việt Nam chưa có khung chuẩn đo lường cụ thể nào cho doanh nghiệp xã hội, khiến việc báo cáo tác động xã hội trở nên mơ hồ và thiếu nhất quán. Điều này cũng ảnh hưởng đến khả năng kêu gọi tài trợ từ các tổ chức trong và ngoài nước.

Các ví dụ thành công của doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam​

Việt Nam đã chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của các doanh nghiệp xã hội, trong đó nổi bật là KOTO và Tòhe – hai mô hình tiên phong trong việc kết hợp giữa kinh doanh và tạo tác động xã hội.​

KOTO – đào tạo nghề cho thanh niên khó khăn

KOTO (Know One, Teach One), được thành lập năm 1999 bởi ông Jimmy Phạm, là doanh nghiệp xã hội đầu tiên tại Việt Nam. Với phương châm “Biết một – Dạy một”, KOTO chuyên đào tạo nghề nhà hàng – khách sạn cho thanh thiếu niên có hoàn cảnh khó khăn, giúp họ có cơ hội việc làm và thay đổi cuộc sống. Đến nay, KOTO đã đào tạo gần 1.200 học viên, trong đó nhiều người đã trở thành đầu bếp, quản lý hoặc chủ doanh nghiệp trong lĩnh vực dịch vụ. ​

Tòhe – nghệ thuật vì trẻ em khuyết tật

Tòhe, thành lập năm 2006, là doanh nghiệp xã hội tập trung vào việc tạo sân chơi nghệ thuật cho trẻ em thiệt thòi, bao gồm trẻ khuyết tật, tự kỷ và mồ côi. Tác phẩm của các em được chọn lọc, thiết kế lại và ứng dụng trang trí lên các sản phẩm thời trang, phong cách sống. 5% doanh thu sản phẩm được trả lại trực tiếp cho các nghệ sĩ bé là tác giả của những bức tranh được sử dụng. ​

Tương lai của doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam​

Doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam đang đứng trước nhiều cơ hội phát triển, nhờ vào xu hướng đầu tư tác động xã hội và sự hỗ trợ từ chính sách và hợp tác quốc tế.​

Xu hướng đầu tư tác động xã hội

Đầu tư tác động xã hội (Impact Investing) là hình thức đầu tư nhằm tạo ra lợi ích xã hội hoặc môi trường bên cạnh lợi nhuận tài chính. Tại Việt Nam, xu hướng này đang phát triển mạnh mẽ, với khoảng 22.000 doanh nghiệp tác động xã hội, trong đó 89% là doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ. Việt Nam được đánh giá là một trong những quốc gia dẫn đầu ASEAN về chỉ số đầu tư tác động, đặc biệt trong lĩnh vực bình đẳng giới. ​

Chính sách hỗ trợ và hợp tác quốc tế

Chính phủ Việt Nam đã ban hành Nghị quyết 58/NQ-CP năm 2023, đề ra các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp phát triển bền vững đến năm 2025, bao gồm hỗ trợ tái cơ cấu lao động, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và tăng cường hiệu quả triển khai các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp. Bên cạnh đó, các chương trình hợp tác quốc tế, như chương trình hợp tác phát triển của Canada, đang giúp thu hút nguồn vốn tư nhân để hỗ trợ sự phát triển bền vững và bao trùm tại Việt Nam. ​

Với sự kết hợp giữa xu hướng đầu tư tác động xã hội và chính sách hỗ trợ từ chính phủ cùng hợp tác quốc tế, doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam có tiềm năng phát triển mạnh mẽ, đóng góp tích cực vào sự phát triển bền vững của đất nước.​

Doanh nghiệp xã hội là gì? Câu trả lời không chỉ dừng lại ở khái niệm mà còn là hành trình kiến tạo những giá trị nhân văn bền vững. Trong một thế giới mà khoảng cách giàu nghèo, bất bình đẳng và biến đổi khí hậu ngày càng rõ rệt, vai trò của doanh nghiệp xã hội trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Mô hình này không chỉ khơi nguồn cảm hứng mà còn mở ra những hướng đi mới cho những ai muốn gắn kết sự nghiệp cá nhân với sứ mệnh cộng đồng. Bằng việc tái đầu tư lợi nhuận để tiếp tục giải quyết các vấn đề xã hội, doanh nghiệp xã hội trở thành cầu nối giữa kinh tế và đạo đức, giữa phát triển và trách nhiệm.

Tại Việt Nam, hành lang pháp lý dành cho doanh nghiệp xã hội ngày càng rõ ràng và tạo điều kiện thuận lợi để các mô hình này phát triển. Tuy nhiên, để thành công, cần sự kiên định, sáng tạo và niềm tin vào giá trị lâu dài mà doanh nghiệp xã hội mang lại.

Nếu bạn là người khát khao cống hiến, yêu thích sự đổi mới và mong muốn tạo ra tác động tích cực cho xã hội, thì con đường trở thành doanh nhân xã hội chắc chắn là một lựa chọn đáng cân nhắc. Mong rằng qua bài viết này, bạn đã có thêm góc nhìn toàn diện và cụ thể về doanh nghiệp xã hội, để từ đó tự tin hơn trên hành trình đóng góp cho cộng đồng thông qua con đường kinh doanh đầy nhân văn này.